BÀI TỔNG KẾT HỘI THẢO : Nhất lạm về Hội thảo thơ Đường luật thời Trần

Đường Thơ - 28/10/2022 add comment

G/s Nguyễn Đình Chú

Lời nói đầu.

Trong đời sống thơ ca Việt nam thời nay, thơ Đường luật đã trổi dậy một cách sung mãn chưa từng có. Đặc biệt là từ ngày có Hội thơ Đường luật Việt nam thuộc Trung tâm nghiên cứu bảo tồn phát huy văn hoa dân tộc ,đến nay đã hơn mười lăm năm với hàng ngàn hội viên thuộc các chi hội rải khắp nhiều tỉnh thành từ miền xuôi đến miền ngược từ Bắc chí Nam của đất nước Đây là sân chơi nghệ thuật trong sáng lành mạnh chủ yếu của các bậc nam nữ cao niên mà ở tuổi thơ ít nhiều đã được nếm hương vị ngọt ngào của Đường thi Trung quốc ,Việt nam để rồi sau đó mặc cho hoàn cảnh sống thế nào thì hương vị đó vẫn neo đậu trong tâm hồn để nay sau ngày nghỉ hưu vào tuổi già lại muốn sống lại với khoái cảm .xưa cũ đó. Chẳng những thế mà còn là của không ít nam thanh nữ tú mà trong dòng máu vẫn có.ít nhièu khoái cảm Đường thi của cha ông để lại.

Gàn đây, Trung tâm Minh triết thơ Đường Việt Nam ra đời, dưới sự bảo trợ của Viện nghiên cứu Văn hóa Minh triết,bên cạnh sự hoat động sáng tác thơ luật Đường, nay còn tổ chức Hội thảo khoa học về Thơ Đường luật thời Trần. với tư cách một nghiên cứu khoa học.Sau đây là thu hoạch của cá nhân tôi từ các bản tham luận của Hội thảo.

***

1 Một thành quả đáng mừng

Tôi thật không ngờ Đề cương phát ra đã được nhiệt tình hưởng ứng với một số lượng tham luận nhiều như thế do có thể là tư liệu thơ Đường luật thời Trân để lại còn phong phú . Trong đó, ta gặp lại hầu hết các vị từng gắn bó và vẫn gắn bó với thơ Đường luật Việt Nam từng tham gia Hội thảo về Thơ Đường luật thời Lý .Như Trần Thị Băng Thanh, Nguyễn Công Lý, Vũ Thanh, Nguyễn Hữu Sơn, Đoàn thị Thu Vân, Nguyễn Thị Bích Hải., Nguyễn Khắc Phi. Vũ Bình Lục, Thạch Châu, Đức Thọ, Nguyễn Thị Thiện, Trần Thủy. Nguyễn Minh San …. Cùng với đội ngũ trên là thêm nhiều vị trong đó có nhà nghiên cứu lão giả Nguyễn Khắc Mai nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Minh triết với tham luận Chùm thơ Tứ trấn của Trần Thái Tông. GS.TS Trương Sĩ Hùng Viên trưởng Viện Văn hóa minh triết, Giám đốc Trung tâm Minh triết thơ Đường Việt Nam với tham luận Hào khí Đông A với thơ Đường luật .TS Đinh Công Vĩ mà trong một bài viết về ông, tôi có nhan đề: Đinh Công Vĩ – một hậu duệ của nhà bác học Lê Quí Đôn với tham luận: Thơ Đường luật đời Trần từ cội nguồn đến thời văn chương Việt sáng chói Hào khi Đông A , Trần Đình Tuấn thuộc Trung tâm nghiên cứu bảo tồn văn hóa tộc Trần với tham luận Một vài suy nghĩ về thơ Đường luật đời Trần., Nguyễn Công Thành chủ tịch Hội văn học nghệ thuật Nam Định có hai tham luận viết với niềm tự hào về quê hương có nhà Trần và thơ Đường luật thời nhà Trần . Vũ Thị Cẩm Tú giảng viên trường Đại học Tài nguyên môi trường Tp Hồ Chí Minh với tham luận Cảm hứng thế sự và nhân văn trong thơ Đường luật cúa đời Trần . Thiếu tướng Đào Quang Cát với tham luận Thơ văn Trần Quang Khải. PGS.TS Lê Thị Bích Hồng với tham luận Non sông vạn thuở vững âu vang. Nguyễn Công Thanh Dung ái nữ của PGS.TS Nguyễn Công Lý giảng viên khoa Văn hóa ĐHKHXH và NV thuộc ĐHQG thành phố Hồ Chí Minh với tham luận Cảm hứng thiên nhiên trong những vần thơ Đường luật của các vị Hoàng đế qua cảm quan Thiền đạo. PGS Tiến sĩ Trần Văn Luyện vơi vài viết Vai trò của Hàn Thuyên với thơ Đường thời. Tiến sĩ Minh San với chủ đề Thơ Đường luật trong tài ngoại giao. thời nhà Trần. Đặc biệt, có Nguyễn Lương Vỵ, Việt kiều, địa chỉ Calip Westminster với tham luận Đọc thơ Trần Nhân Tông … Nhìn chung các tham luận về mức độ đóng góp có ly lai nhau nhưng đều là kết quả nghiên cứu công phu của những người rất yêu thích thơ Đường luật thời Trần nói riêng thời Đường luật Lý Trần nói chung. Đúng là quí vị đã cho người đọc thấy thơ Đường luật Lý Trần là một kho báu thơ ca thượng hạng của đất nước. Là người Việt nam mà không thưởng thức được kho báu đó là một điều đáng tiếc. Tôi mong ý kiến này của tôi sẽ đến được với các nhà thơ trẻ Việt Nam thời nay trong đó có các học viên của khoa Viết văn Nguyễn Du..Sau đây là những thu hoăch của cá nhân tôi từ các bản tham luận trên các phương diện

Cơ sở xã hôi của thơ Đường luật thời Trân

1). Thời đại nhà Trần trong lịch sử dân tộc.

Phần lớn các tham luận , chỗ nói kỹ chỗ nói qua , đều chung một ấn tượng : Nhà Trần nối tiếp nhà Lý đã phát triển đất nước ở cả mọi mặt kinh tế, chính trị, xã hội, quân sự. văn hóa, tâm linh, giáo dục, văn học nghệ thuật thành một triều đại vẻ vang nhất của lịch sử dân tộc mặc dù cũng không thoát khỏi qui luật thịnh suy, có Thịnh Trần và Vãn Trần, đúng như nhiều sử gia đã nhận định. Trong đó nổi bật nhất là sự kiện Hội nghị Diên Hồng , là Đại thắng giặc Nguyên Mông đế quốc lớn nhất của thế giới đương thời. là Hào khí Đông A niềm tự hào muôn đới của dân tộc.

Họ Trần:

Nhiều tham luận đều cho rằng đây là dòng họ sáng danh nhất trong các dòng họ của Việt Nam. mà thấyTrung quốc có họ Trần thì nói họ Trần của Việt Nam gốc Trung Quốc. Nhưng ông Trần Đình Tuấn thì còn cho biết : “ Họ Trần Việt nam kể từ lúc Ngô Quyền dành độc lập nổi lên hai người anh hùng đứng lên dẹp loạn để xây nên những triều đại độc lập. Đó là Trần Minh Công ( Trần Lãm) là một trong 12 sứ quân người Mân Việt đã nhận Đinh Bộ Lĩnh làm con nuôi sai đi đánh dẹp các sứ quân, được trao binh quyền để trở thành Đinh Tiên Hoàng đế của nước Đại Cồ Việt và người thứ hai là Trần Thủ Độ Điện tiền chỉ huy sứ của triều Lý dẹp loạn Quách Bốc, phò Lý Huệ Tông sau đó đã giúp người cháu họ được nhường ngôi lập nên nhà Trần”

Văn hóa thời nhà Trần:

Các tham luận đề cập đến văn hóa thời Trần là nghĩ ngay đên mối quan hệ giữa Hào khi Đông A với văn hóa của đất nước .Có vị đã mệnh danh văn hóa thời Trần là văn hóa của Hào khí Đông A trong đó Tam giáo đồng nguyên là học thuyết nền tảng. Tam giáo gồm Nho giáo Phật giáo Lão giáo (Đạo giáo ) vốn là ngoại nhập đã được Việt nam đón nhận theo qui luật tiếp biến (aculation) vừa tiếp nhận vừa biến đổi mang bản sắc Việt nam trong đó tương quan giữa Nho giáo và Phật giáo thời Trần so với thời Lý ít nhiều có khác. Nho giáo cùng với đó là Nho học phát triển hơn trước. Điều này có liên quan đến lực lượng sáng tác văn học. Phật giao vẫn có vai trò quốc giáo và phát triển với khí thê mới phong phú hơn. Đặc biệt là tạo ra Thiền phái Trúc Lâm mang đậm bản sắc Việt nam có sức sống tới muôn đời. Nói đến văn hóa thời Trần là nói đến những triết lý đạo đức nhân sinh cao siêu huyền diệu, là nói đến sự xuất hiện những trước tác quí báu nhất trong muôn đời, là nói đến lối sống khoan dung hướng thiện của lương dân kể và lối sống thân dân của các bậc vua chúa , là nói đến sự xuất hiện những con người sáng danh cao cả trong muôn đời…

Văn học thời Trần

Tham luận của TS Đinh Công Vĩ đã có mục: “Tất cả từ xa đến gần từ ngoài đến trong… là nguyên nhân chủ yếu mang lại cho nền văn chương nước ta nhất là thơ Đường luật một tầm vóc đáng kể, sinh động, hào hùng, phong phú thể hiện ở bốn mặt như sau : thể loại bi ký, thể văn tứ lục, thể phú nhất là Đường phú, Thơ của các vua chúa”. Tác giả tham luận đã giới thuyết về các thể loại và điểm qua tình hinh sáng tác cụ thể. Theo ông “Hào khí Đông A chói lọi ở thời thịnh trị đang lên với những tác phẩm chói ngời. soi rọi vào thời sau với những tia hào quang le ỏi.” … Chính sứ Nguyên Trương Hiển Khanh đã nói với đất nước của “Đường Tống bát đại gia”… rằng : An nam tuy tiếu văn chương đại / Vị khả tinh đàm tỉnh đế oa.( Nước Nam tuy nhỏ mà văn chương lớn / Các ngươi chớ có thể như ếch ngồi đáy giêng mà xem thường )

B..Thơ Đường luật thời Trần

Cuội nguồn của thơ Đường luật

Thơ Đường luật là củaTrung Quốc đời Đường du nhập vào nước ta và trở thành thể thơ chủ lực của thơ ca Việt nam thời trung đại. Bài thơ Đường luật đầu tiên của Việt nam hiện biết là bài thơ Quốc tộ của PhápThuận ( người họ Đỗ ) ở thế kỷ X. và cũng biết trước đó ở thời Bắc thuộc đã có người sang Trung Hoa học tập và làm quan ở đây làm thơ . Cũng TS Đinh Công Vĩ cho biết thêm: “ Ngay từ thời ấy từ miền đất gốc ấy đã có sự giao lưu đẹp đẽ giữa nhà thơ Đường nguyên bản với giới sư sãi và sĩ phu nước ta. Sách Kiến văn tiểu lục của Lê Quí Đôn cho thấy nhà bác học đã đọc được tên các vị thi tăng Việt có quan hệ thân thiết với các thi sĩ Trung Hoa đời Đường trong các sách Loại hàm, Anh hoa. Đó là Thiền sư Vô Ngại, Pháp sư Phụng Đình, Pháp sư Duy Giám mà Trương Tịch nổi tiếng Trung Hoa trân trọng gọi là Nhật Nam Tăng”. Ngay thời Đường,Việt nam ta đã có nhiều Pháp sư và nho sĩ rất giỏi kinh kệ và kinh sử được Trung quốc mời sang trao đổi văn hóa và xướng họa thi ca với nhau. Với bài phú Bạch vân chiếu xuân hải ( Mây trắng dọi biển xuân ) của Khương Công Phụ ghi trong Toàn Đường văn được bao người làm thơ Đường ở Trung Hoa ca ngợi cho rằng Nôi hạ không bằng Ngoại di.( Hoa hạ và ngoại di của Tư tưởng Đại Hán)

Cơ sở học thuyết của thơ Đường luật thời Trần

2.1. Tam giáo đồng nguyên :

Nhiều tham luận nói đên vai trò cơ sở của Tam giáo đồng nguyên với văn hóa văn học và thơ Đường luật thời Trân. Tham luận của ông Bùi Văn Hiên về “ Mối quan hệ giữa thơ Đường luật với Tam giáo đồng nguyên thời nhà Trần”,( không dùng từ giáo mà dùng từ đạo), đã nêu lên những nội dung cơ bản của mỗi đạo và ảnh hưởng của mỗi đạo đối với người Việt Nam ta thời nhà Trần . Theo ông, tôn chỉ của Đạo Phật là Hư Vô , khuyên răn con người nếu bớt ham muốn và giũ sạch bụi đời bám vào mình thí sẽ có hạnh phúc. Đạo Lão thì lấy sự thanh tĩnh tự nhiên làm tôn chỉ nên nó không thịnh hành nhưng lại được các bậc cao nhân dật sĩ lĩnh hội tinh thần. Người có mưu cơ,người phóng khoáng người biết nhận nhục người thích tĩnh người chán việc đời cũng đi theo đạo này. Do đó sau biến ra thành lối thuật số tu luyện đạo phù thủy nên những người theo đạo Nho bác bỏ không cho là chính đạo. Cũng theo ông “ Thơ Đường luật thời đại nhà Trần lấy Thiền Tông làm chỗ dựa để dung hợp Khổng Lão … Các tác giả văn học nói chung và các tác giả thơ Đường luật thời nhà Trần đã có khả năng nội lực dung thông vững vàng ba đạo ấy thành Tam giáo đồng nguyên thời nhà Trần. Rõ ràng mối tương quan mật thiết Đạo pháp – Dân tộc trên cơ sở giáo lý Nhân Lễ Nghĩa Trí vớí mong muốn xây dựng cuộc sống tốt đẹp trong một xã hội rạng rỡ một xã hội Chân Thiện Mỹ.”. Ông Trương Quang Văn trong tham luận cũng nêu lên cách hiểu của mình về Nho giáo Phật giáo Lão giáo củaTam giáo đồng nguyên và ảnh hưởng của mỗi giáo ở tác phẩm thể loại phẩm cụ thể này nọ.

.2.2 Thiền tông thiền đạo:

Đây là triết lý cao siêu huyền diệu của văn hóa thời Lý Trần, đặc biệt phát triển rất mực bề thế ở thời nhà Trần. Để hiểu văn hóa văn học thơ Đường luật thờiTrân không thể không tìm hiếu Thiền tông Thiền đạo .Vậy thế nào là Thiền tông Thiền đạo đã du nhâp vào nước ta như thế nào? Theo TS. Đinh Công Vĩ :” Thiền thuật ngữ của Phật giáo dịch tá âm Thiền na, từ Dyhan tiếng Phạn dịch ý là Tĩnh lự , Tu duy Tư, Công đức tùng lâm, chỉ việc chuyên chú vào một cảnh, suy nghĩ sâu sắc, thế nên có khi phải tập trung suy nghĩ. Làm thơ phải suy ngẫm. Điều này là phù hợp Thiền học với bản chất thơ ca nhất là thơ Đường luật là thể thơ bác học phải sâu rộng. Vô Ngôn Thông được người hỏi về Thiền và Thiến sư thì lấy ngón tay chỉ vào một gốc cây thoan lư. Nếu Thiền và Thiền sư trả lời băng lời thì chỉ là những khái niệm trừu tượng, còn gốc cây trên mới là hình ảnh cụ thể của thực tại. Nhìn thấy gốc cây trong chính thực tại cụ thể của nó tức là thâm nhập vào thế giới Thiền và trở thành Thiền sư. Vậy Thiền học gần với thơ ở chỗ chú trọng hình ảnh mà xem thường những khái niệm trừu tương do đó dẫn tới Thiền sư thường dùng những câu thơ làm lời Thiền ngữ và thơ Thiền có nhiều hình ảnh. Như việc Thiền sư Tuyết Đậu thời Bắc Tống là một thi sĩ lớn đã khiến cho khuynh hướng Thiền ngữ thi ca ảnh hưởng lớn trong Thiền môn lấy hình ảnh trong thi ca làm Thiền ngữ. Sự xuất hiện ở Việt nam đời Lý năm 1065 của Thiền sư Thảo Đường đệ tử của Tuyết Đậu đã khiến cho khuynh hướng Thiền ngữ thi ca ảnh hưởng sâu đậm đến Thiền học Việt nam đặc biệt trong Thiền phái Vô Ngôn Thông “ :PGS.TS Trần Thị Băng Thanh với tham luận Ý tưởng Thiên thể hiện qua vẻ đep cái đạm trong thơ Trần Nhân Tông cho biết” Trần Nhân Tông được coi là nhà thơ Thiền tiêu biểu nhất thời Trần. Chắc chắn những bài thơ ấy phải thể hiện hoặc ít hoặc nhiều cảm quan Thiền của Phật Hoàng. Nhưng Thiền vốn vô ngôn, đem những lời thế tục để giảng giải thế tất khó có thể chuyển tải những ý tưởng thâm thúy cao siêu vi diệu của Thiền. Như vậy hà tất phải nói gì . Tuy nhiên chủ thuyết của Phật hoàng là “ Hòa quang đồng trần” “ Cư trần lạc đạo” nếu như vậy thơ ca của Người cũng không hẳn là điều chúng nhân không thể cảm nhận thụ hưởng. Tôi tin rằng người đọc dù thế tục hay Thiền giả chắc chắn đều cảm nhận được vẻ đẹp tinh tế vừa cao siêu vừa gần gũi đến “quyến rũ”của thơ Người… Đọc thơ Trần Nhân Tông tôi cảm nhận được một trong những vẻ đẹp của thơ Người là ”cái đạm”.Thơ của Người là thi – họa. Mỗi bài thơ như một bức tranh sơn thủy chấm phá, không có những cảnh náo nhiệt những màu đậm gắt mà được vẽ bằng những gam màu nhạt nhưng trong sáng”.Từ đó , tác giả đã phân tích vẻ đẹp của cái đạm của ba bài thơ Thiên Trường vãn vọng, Đăng Bảo Đài sơn, Tảo mai của Trần Nhân Tông.

Ông Nguyễn Lương Vỵ trong tham luận Đọc thơ Trần Nhân Tông mục Một Thiền sư thấu hiểu đời và đạọ, đã nói đến vấn đề Có – Không ( Vô – Hữu ) ” cũng là câu hỏi lớn của nhân loại từ ngàn xưa của các nền triết học tư tưởng lớn Đông Tây .Như được biết, Đây là nội dung chính cua nền triết học Hy Lạp cổ đạii khởi đi từ Parmenides,triết gia thời tiền Socratic đã sớm nhận ra Thinking and Being is the same ( Tư duy và Hiện hưũ là một ).Điềù này có nghĩa là Hiện hưũ phạm trù Có mang ý nghĩa rằng nó chỉ Có trong tư duy trong khái niệm mà thôi. Cho nên Có chỉ là một phạm trù qui ước. Cái Có này là vô thường luôn luôn biến hoại đoạn diệt.Cho nên, Có chỉ nên được thiết lập tạm thời để phơi bày đặc tính duyên khởi của nó, không nên chấp thủ,khẳng định nó, Ngược lại, trong khi nó đang- là không cần mang khái niệm Không phá hủy cái Đang- Là của nó. Khi nào hết duyên nó tự nhiên Không” Tác giả Nguyễn Lương Vỵ còn nói đến triết học Lão Tử và mấy vị khác trên thế giới liên quan đến vấn đề này. Đồng thời qua việc tìm hiểu bài thi kệ Hữu cú vô cú của Điều Ngư Giác Hoàng Trần Nhân Tông ông kết lại: “ Hữu cú vô cú” …cách đây trên 700 năm, ngôn ngữ diễn đạt giản dị như một bài đồng giao đầy Việt tính nhưng đã chuyển tải những ẩn dụ hàm súc thâm diệụ của Phật pháp giúp cho chúng ta biết cách buông bỏ những kiến chấp chấp thủ về Có và Không, đạt tới chính kiến viên mãn, thấu suốt Thực-Tại- Hiện- Tiền để tự mình quay về chân tâm liễu ngộ Phật tánh”. Trong khi bàn về Thiền đạo, nhiều thuật ngữ như: sắc không, vô thường, duyên khởi, tùy duyên, hư vô, Phật tâm, tâm từ, tâm bi, tâm hỷ…cũng được nói tới.

3.Thơ Đường luật thời Trần

Đây là nội dung chính của Hội thảo đã được khảo sat trên các phương diện : Khái quát, tác giả , tác phẩm , cảm hứng chủ đạo.

3.1. Khái quát: Ông Trương Sĩ Hùng nhận định :”Thơ Đường luật thời Trần đạt những thành tựu cao như vậy là nhờ sự lãnh đạo sâu sát của các đời vua có học thức đầy đủ , sự tận tâm đoàn kết nhất trí của hầu hết văn quan, võ tướng cùng các vương giả “. Ông Trần Quang Tuyến trong “ Suy ngẫm về thơ Đường luật Việt Nam thời Trần”đã so sánh thơ Đường Luạt thời Trân với thơ Đường luật thời sau: “ Thơ Đường Luật thời Trần lúc đầu mang tính Thiền Tông, Nhưng về sau này không còn cảm hoài ngôn chí và sự tĩnh lặng mang tính Thiền nữa”, Ông Trần Quang Văn trong tham luận “ Thơ Đường luật và các tác gia thời Trần trong văn học Việt nam”nhận định “ Thơ Đường luật thời Trần đã phát triển cao về ngôn ngữ ( Hán và Nôm ),về nghệ thuật, cảm xúc. Kể về số lượng tác gia tác phẩm qua Hoàng Việt thi tuyển …đủ thấy tầm vóc của thi đàn. Về thơ chữ Hán có các vua như Trần Thái Tông… các vị tướng như Trần Quang Khải, Phạm Ngũ Lão…và các danh sĩ như Chu Văn An…Ý nghĩa thơ mỗi bài mỗi khác nhưng chung qui đều toát lên chính khí thanh cao.” Ông Nguyễn Đức Thọ thì lấy nhận định: “Thơ Đường luật vương triều Trần bồi đắp một cách vi diệu cho nền móng của thơ Đường luật Việt Nam” làm nhan đề của tham luận. , Ông Hồ Trí Dũng trong tham luạn “ Thơ Đường luật thời nhà Trân” cho biết:” Theo đánh giá của nhiều học giả nghiên cứu đến nay thì thơ Đường luật thời Trần là pho sử thi quí giá là thiên cổ hùng văn. Điều đáng tiếc là do những biến cố lịch sử đặc biệt là một quan niệm thời đó là khi người đã chết thì những đò vật dụng hàng ngày đều được con cháu đưa đi hỏa ( đốt ) để người đó vẫn dùng ở cõi âm trong đó có cả sách vở thơ văn khi còn sống đã sáng tác thưởng ngoạn”.

3.2. Tác gia tác phẩm và cảm hứng chủ đạo: Đây là đối tượng chính của các tham luận được viết cho Hội thảo.. Có tác gia tác phâm vừa được viết riêng vừa được viết chung . Có tác giả được coi trọng và viết nhiều hơn. .Vê tác gia được viết riêng thí có Trần Thái Tông ,Tuệ Trưng Thượng Sĩ, Trần Nhân Tông, Huyền Quang ,Trần Qjuang Khải, Nguyễn Ưc, Nguyễn Trung Ngạn . Hàn Thuyên , Chu Văn An, Trần Nhân Tông là tác giả vừa được viết riêng vừa được viết chung va về tác ;phẩm đều được viết nhiều nhất. Viết riêng về Trần Nhân Tông có các tham luận :” Đọc thơ Trần Nhân Tông “ của Nguyễn Lương Vỵ, “ Ý tưởng Thiền thể hiện qua vẻ đẹp của cái đạm trong thơ Trần Nhân Tông” của Trần Thị Băng Thanh,.´Mùa xuân trong thơ Phật Hoàng Trần Nhân Tông” của Đoàn Thị Thu Vân, “ Phật Hoàng Trần Nhân Tông với cảm hứng mùa xuân” của Nguyễn Công Lý. “ Về tác phẩm của Trần Nhân Tông có: ““ Bài thơ Thiên Trường vạn vọng của Trần Nhân Tông” của Vũ Thanh, “ Thiên Trường vạn vọng”và” Việc dịch Thiên Trương vãn vọng ra tiếng Anh” hai tham luận của Nguyễn Khác Phi, Với Cư trần lạc đạo” có: ” Mong nhân loại Cư trần lạc Đạo” của Nguyễn Thị Bích Hai, “ Minh triết trong bài thơ Cư Trần lạc đạo” của Trần Thùy.,Tác phẩm của các vị khác được viết riêng là Tụng giá hoàn kinh sư của Trần Quang Khải, “ Thuật hoài” của Pham Ngũ Lão, “ Chùm thơ Tứ trấn” của Trần Thái Tông” “ Cảm hoài” của Đặng Dung,

Trong các tác phẩm được giới thiệu phân tich của Hội thảo nổi lên những cảm hứng chủ đạo sau : 1) Cảm hứng về Hào khí Thăng Long. 2) Cảm hứng về khí thế chiến thắng hào hùng giặc Nguyên xâm lăng. 3) Cảm hứng về tư thế bình đẳng của dân tộc trước kẻ thù hùng mạnh qua những vần thơ đối đáp sử Nguyên, 4) Cảm hứng về Thiền đạo . 5) Cảm hứng về triết lý Cư Trần lạc đạo 6) Cảm hứng về thiên nhiên đất trời , về mùa xuân. 7). Cảm hứng về thế sự và nhân văn. 8). Cảm hứng về vận nước đổi thay… Thơ Đường luật thời Trần đã kết tinh, đã thăng hoa với những cảm hứng cao cả, thiêng liêng đó trên cơ sở vừa kế thừa vừa nâng cao thơ Đường luật thời Lý. Thơ Đường luật Lý Trần là ngọn nguồn là đỉnh cao nhất của thơ Đường luật Việt Nam.

II. Đôi điều muốn được trao đổi

Thiết nghĩ Khoa học nhất là khoa học xã hội và nhân văn, là Recherche, nghĩa là đã tìm tìm nứa. Ở đây không có tiếng nói cuối cùng . Với quan niệm đó, tôi xin nêu một đôi điều để chúng ta cùng trao đổi với nhau thêm.

.1. Nhận thức về chế độ xã hội thời Trần .

Phải chăng đang có hiện tượng: khi nói về chế độ xã hội thời Trân, cơ sở xã hội của thơ Đường luật thời Trần, không một tham luận nào không ca ngợi, cho đó là thời dại vẻ vang nhất trong lịch sử dân tộc . Nhưng thực tế đã có chuyện nhận thức về chế độ phong kiến trong đó có nhà Trần thì sử sách đâu đó thời nay lại có phần thiên về màu xám. Cho đó là chế độ độc tài, ông vua là người có quyền uy tuyệt đối muốn làm gì thì làm…nghĩa là lạc hậu so với chế độ tư bản đặc biệt là với chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa. Như thế về khách quan là ít nhiều có sự bất nhất giữa các tác giả tham luận với sử học. Để tránh sự bất nhất này thiết nghĩ phải thay nhận định. Đây là phong kiến nhưng là phong kiên đức trị bản chất khác nhiều so với thứ phong kiến mà sử sách đây đó thời nay thường nói. Mặc dù phong kiến nào thi cũng không thoát khỏi qui luật khác nghiệt của trần gian là thiện ác tương tranh và luật thịnh suy . Không ai làm lại được lịch sử nhưng nhận thức lại lịch sử là qui luận khách quan.muốn không cũng không được. Ai cũng biết Phương Đông xưa là đức trị. Phương Tây là pháp trị.Mà đã có quan điểm không đúng cho rằng Pháp trị là tiến bộ Đức trị là lạc hậu. Trong khi mỗi bên đều có ưu có nhược. Vả chăng Phương Đông đức trị mà đâu thiếu pháp tri. Phương Tây pháp trị mà đâu thiếu đức trị. Vấn đè khác nhau là ở liều lượng và nội dung của Đức trị và Pháp trị ở mỗi bên. Lý tưởng nhất là sự kết hợp đức trị và pháp trị trên nền tảng đức trị. Để tự giác hơn về giá trị cao siêu của văn hóa văn học thơ Đường luật thời Trân cần nhận thức đúng đắn về chế độ phong kiến đức trị Việt nam trong nền văn hóa đức trị của phương Đông từng bị che khuất..

.2. Nâng cao nhận thức về tinh hoa truyền thống văn hóa tư tưởng triết học phương Đông xưa. Đã có một sự thật oái oăm của lịch sử dân tộc là trong cuộc đụng độ văn hóa Tây Dông trong đó có văn hóa Việt nam ta từ thế kỷ XIX mà văn hóa phương Tây bên cạnh sự nâng đỡ đã gây ra tình trạng “ dĩ Âu vi trung” khinh rẻ nhiếu giá trị tinh hoa văn hóa phương Đông mà đến nay chưa nhận ra để thoát áp để phục hưng văn hóa dân tộc trong khi xây dựng một nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tôc . Lại còn hiện tượng thay chữ viết Hán Nôm bằng chữ Quốc ngữ Latinh hóa trong khi cả khu vực không đâu thay dù được lớn là nhờ đó mà dân chủ hóa và hiện đại hóa được nhanh chóng nền văn hóa và văn học của dân tộc. Nhưng mất là tạo ra sự gián cách lịch sử theo qui luật khách quan ” thay chữ viết là thay cả một nèn văn hóa”(Linh mục Puginier).mà thực tế cũng chưa nhận ra để tự giác hơn trong việc khắc phục. Trong tình hình đó , sự có mặt của những người yêu thơ Đường luật với kết quả các Hội tháo khoa học đã và sẽ có chính là hiện tượng thoát áp, khắc phục sự gián cách phục hưng văn hóa dân tộc một cách đích đáng. Đúng là muốn hiểu sâu hơn giá trị thơ Đường luật thời Trần, thì cần hiểu sâu hơn tinh hoa văn hóa phương Đông xưa, mà không may đã bị áp đảo che khuất. Một ví dụ: Chúng ta say sưa ca ngợi thơ thiên nhiên thơ xuân trong thơ Đường luật thời Trần là tuyệt vời mà nếu biết về triết lý phương Đông xưa khác triết lý phương Tây ở chỗ, với phương Đông thì Thiên nhân nhất thể Thiên nhân tương dự, Tam tài thiên địa nhân . Hạnh phúc con người là hạnh phúc hòa hợp giữa con người với nhau đã đành nhưng còn là hạnh phúc trong sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên đất trời. con người sống trong sự Trời che đất chở. Trong khi với phương Tây , con người là trung tâm của vũ trụ. Thiên nhiên là phương tiện sống của con người mặc cho con người tha hồ mà khai thác. Hai triết lý nhân sinh đó đã tạo ra hai cuộc sống khác nhau. Một bên ít khai thác thiên nhiên nên nghèo. Nhưng về sự sống lâu dài lại bền hơn. Một bên giàu có ghê gớm nhưng lại phá hoại môi sinh nặng nè kinh khủng. Dĩ nhiên đây là chuyện xưa chứ không phải nay một khi thế giới đang là thế giới phẳng. Thơ thiên nhiên trong thơ Đường luật thời Trần và thơ ca trung đại Việt Nam nói chung tuyệt vời hơn hẳn thơ thiên nhiên về sau là nhờ có triết lý nhân sinh đó của phương Đông xưa.

.3. Tam giáo đồng nguyên:

Đây là một hiện tượng văn hóa vĩ đại của văn hóa Việt nam thời trung đại đặc biệt là thời Lý Trần mà các tham luận rất mực tôn vinh. Nhưng đến thời đụng độ Đông Tây thì nó đều bị coi rẻ thậm chí bị đả kích nhât là với Nho giáo. Đã có một nhận định chi phối nặng nề một thời mà nay đâu đó vẫn còn chi phối: “ Nho giao là phản động. Dân tộc ta tồn tại được là nhờ chống được Nho giáo” Nếu chấp nhận luận điểm này thì còn gì là Tam giáo đồng nguyên để ca ngợi nữa? Vậy là thế nào đây ? Là thế này : Nho giáo từ Trung Hoa đã có mặt ở nước ta bằng hai trạng thái. Một là theo đường xâm lược từ đời nhà Hán và các đợt xâm lược về sau của phong kiến phương Bắc. Từ đó có thứ Nho giáo phản dân tộc.Nhưng một khi kẻ xâm lược bị tống khứ thì thứ Nho giáo đó cũng bị xóa sổ. Một nữa là theo qui luật của tự thân văn hóa là sức lan tỏa ảnh hưởng của một nền văn hóa lớn tới các nền văn hóa nhỏ trong khu vưc. Do đó, xâm lược Trung Hoa cút nhưng văn hóa Trung Hoa trong đó có Nho giáo vẫn ở lại hỗ trợ văn hóa Việt nam phát triển. Thử hỏi lịch sử trung đại Việt nam nếu không có văn hóa Trung Hoa trong đó có Nho giáo được dân tộc ta đón nhận theo qui luật tiếp biến ( aculation) thì lấy đâu ra một nền văn hóa trung đại Việt Nam để con cháu hôm nay tự hào, lấy đâu ra bậc sư biểu Chu Văn An, Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi, Thiên tài văn chương Nguyễn Du…Ngay với Hồ Chủ tịch nếu khống bắt đầu cuộc sống từ đạo Tu thân của Nho giáo thì chắc gì đã ví đại như đã có. .Luận điểm “ Nho giáo là phản động” là do chỉ thấy trạng thái thứ nhất mà không thấy trạng thái thứ hai. Còn Nho giáo là gì ? Là học thuyết Đạo dức chính trị xã hội là hiểu là Chính trị xã hội đạo đức. Khác nhau về vị trí của từ tố Đạo đức trước hay sau như thế nhưng thực tế đã tạo ra hai hệ qui chiéu đối lập nhau về Nho giáo. Nho giáo chỉ là chỗ dựa cơ yếu của ché độ phong kiến chứ không phải là toàn bộ chế độ phong kiến nhưng lại đồng nhất nó với chế độ phong kiến để rồi phủ nhận chế độ phong kiến thì phủ nhận cả Nho giáo. Trong khi chế độ phong kiến đã tiêu vong nhưng ai dám nói Nho giáo đã bị tiêu vong.Cũng cần nói thêm là không một học thuyết nào dù là vĩ đại đến đâu cũng không ôm hết mọi phương diện của cuộc sống. Nó chỉ ôm được mặt nào đó mà thôi, nhưng đã tuyệt đối hóa chức năng của Nho giáo để rồi chê bai nó mọi thứ mà nó không có.. Chức năng của Nho giáo chỉ là nhằm xây dựng nhân cách làm người mà ở phương diện nạy nó là vô địch trong lịch sử tư tưởng của nhân loại tự cổ chí kim dù còn thiếu điều này điều nọ. Nói qua một chút như thế để chúng ta an tâm khi tôn vinh Tam giáo đồng nguyên từng là học thuyết nền tảng của Thơ Dường luật thời Trần.

.4. Đặc trưng của thể thơ Đường luật nhìn từ góc độ tư duy nghệ thuât..

Về đặc trưng của thể thơ Đường luật thì ai cũng biết đó là sự khắt khe về niêm luât mà tôi đã mệnh danh là thể thơ “ vượt hiểm”là thể thơ kiệm lời nhất mà có tính ưu việt .là độ sức tích hơn bất cứ thể thơ nào khác của nhân loại xưa nay Nó là thể thơ “ vượt hiểm”.mà không vượt được là do tư duy sáng tạo nghệ thuât bất cập, vượt được để nở hoa nghệ thuật là do có tư duy nghệ thuật cao cường Thực tế đã có một hơn năm vạn Đường thi Trung quốc là môt thành quả thơ ca vô địch của lịch sử thơ ca nhân loại tự cổ chí kim. Thơ Đường luật là sự hợp lưu nhuần nhuyễn giữa lý trí và cảm xúc. Có lý trí mới điều tiết được cảm xúc đúng theo niêm luật mà cả hai đã thành kỹ năng kỹ xảo. Đây là chỗ khác nhau giữa thơ Đường luật với thơ tự do thơ lãng mãn là các thể thơ hoàn toàn chuồi theo cảm xúc, cảm xúc đến đâu thơ ra đến đó. Hiện tượng bài xích thơ Đương luât là do khác nhau về tư duy nghệ thuật của hai phạm trù thơ ca trung đại và hiện đại. Cũng là sự bất lực của thi nhân lãng mãn đối với thể thơ “ vượt hiểm”.Thơ Đường luật cũng là sản phẩm của phong cách tư duy của phương Đông là cầu tính ( globald) chủ toàn ( sphèrique) thiên về hỗn hợp ( syncrêtique ), còn phương Tây là tuyến tính ( linaire) thiên về phân tích ( analytique ). Thơ Đường luật là sản phẩm của tư duy cầu tính chủ toàn. Cũng có thể dùng lý thuyết âm dương của Kinh Dịch để hiểu tư duy nghệ thuật của thơ Đường luật. Với thuyết âm dương thì âm trung hữu dương, dương hữu âm. Thơ Đường luật là thể thơ trong cảm xúc có lý trí trong lý trí có cảm xúc hòa quyên hồn nhiên với nhau trong một chính thể nghệ thuật. Trong thơ có gợi, có tả mà thường gộp làm một gọi là gợi tả nhưng thực ra gợi khác tả khác. Tả thì hiệu quả nghệ thuật trực tiếp đến với người tiếp nhận . Gợi thì phải thông qua vai trò suy tưởng của người tiếp nhận mới có hiệu quả nghệ thuật Thơ Đường luật vốn kiệm lời thì phải thiên về gợi hơn tả. Trong thơ có ý và tứ, thường gộp làm một và nói là ý tứ. Nhưng ý và tứ cũng không phải là một Ý là nghĩa của từng câu. Tứ là chất keo kết dính các ý với nhau để hồn thơ trổi dậy. Một bài thơ ý nào cũng hay nhưng không có tứ hay thì đọc xong là xong. Còn ý không hay nhưng có tứ hay làm keo dính thì đọc xong khoái cảm vẫn ngân nga miên man. Thơ Đường luật cần coi trọng tứ hơn ý. Trong thơ có nhãn cú nhãn tự quyết định sinh mạng của thi phẩm. Thơ Đường luật rất cần có nhãn cú, nhãn tự.

***

Để kết thúc bài viết , tôi xin cảm tạ Hội thảo đã cho tôi sơ bộ có được những thu hoặch bổ ích về Thơ Đường luật thời Trần và cũng là dịp để tôi được trao đổi thêm điều này điều khác. Mong được chỉ bảo thêm và mong có sự hưởng ứng.trao đổi Đề nghị Ban tổ chức biên tập chu đáo thêm và sớm ra sách Thơ Đường luật thời Trần. Hy vọng sẽ được đông đảo bạn đọc đón nhận .Bài viết hơi dài. Mong có sự thông cảm

Thăng Long Đông Đô Hà Nội

Nhâm Dần Trọng xuân ( 8/ 2022 )